Η υιοθέτηση των αρχών της Σχεδίασης για Όλους ως μοχλός ανάπτυξης

Δρ. Ιωάννης Μπασδέκης, Ερευνητής ηλεκτρονικής προσβασιμότητας ΙΤΕ-ΙΠ, Συν. Ερευνητής ηλεκτρονικής υγείας City, University of London
Παναγιώτης Αλεξανδράκης, Νομικός, Ιδρυτικό μέλος του Forum “Στο Επίκεντρο ο Άνθρωπος”

Αθήνα 2017

Σύνοψη

Η υιοθέτηση των αρχών της «Σχεδίασης για Όλους» (Design for All) αποτελεί στρατηγική που μπορεί να προσφέρει πρακτικές λύσεις σε προβλήματα που συνδέονται με την καθημερινότητα και την ποιότητα της ζωής όλων των πολιτών. Κυρίως όμως έχει τα εχέγγυα αναβάθμισης της ποιότητας ζωής των ατόμων με αναπηρία και των ηλικιωμένων, κατοίκων της χώρας καθώς και των επισκεπτών της. Παράλληλα όμως μπορεί να γίνει ο καταλύτης για την αναζωογόνηση σημαντικών τομέων της Ελληνικής οικονομίας, προσφέροντας ευκαιρίες για αποτελεσματικότερη απορρόφηση πόρων προς όφελος της ανταγωνιστικότητας των εγχώριων επιχειρήσεων και της εξωστρέφειάς τους, αλλά και ως παράγοντας μείωσης των δαπανών του Κράτους με την ελαχιστοποίηση της εισαγωγής προϊόντων παραγόμενων στην αλλοδαπή, αποτελώντας μια «ασπίδα προστασίας» της εγχώριας επιχειρηματικότητας. Η οριζόντια αυτή υιοθέτηση πραγματώνεται - για οικονομία κλίμακας - με τη δημιουργία μίας επιχειρησιακής δομής υποστήριξης όλων των υπουργείων και των δημοσίων υπηρεσιών και με βασικό έργο τον έλεγχο της ορθής εφαρμογής των νομοθετημένων προδιαγραφών φυσικής και ηλεκτρονικής προσβασιμότητας και ευχρηστίας. Βασικές προϋποθέσεις επιτυχίας του έργου της είναι ο ορθός θεσμικός ορισμός της, η ευρύτητα του πεδίου δράσης της, από τον αρχικό σχεδιασμό μίας προκήρυξης ενός έργου υποδομής έως την ολοκλήρωσή του, και η ευχέρεια διενέργειας ελέγχων και επιδιορθωτικών ενεργειών.

Γενικά

Κατά καιρούς σχεδιάζονται και ανακοινώνονται κάθετα μέτρα προς την επαύξηση της ευχρηστίας και της προσβασιμότητας των υποδομών, φυσικών και ψηφιακών, από το υψηλότατο πολιτικό επίπεδο (π.χ., Εθνική Στρατηγική για την Ηλεκτρονική Διακυβέρνηση, Οικοδομικός Κανονισμός Ν. 4067/12 – Γενικές Κατευθύνσεις Εφαρμογής Θεσμικού πλαισίου για την Μελέτη Προσβασιμότητας, Ν. 3979/11 και ΥΑΠ/Φ.40.4/1/989/10.4.2012, ο Ν. 4074/2012 «Κύρωση της Σύμβασης για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία και του Προαιρετικού Πρωτοκόλλου, κ.α.). Οι πολιτικές αυτές όμως, οι περισσότερες εκ των οποίων αποτυπώνονται και με ψηφισμένους Νόμους και υπουργικές αποφάσεις, στην πορεία παραβλέπονται ή παραλείπεται η εφαρμογή τους. Ίσως διότι η ωφελιμότητα της υλοποίησης εσφαλμένα θεωρείται από πολλούς ότι αφορά μόνο μία συγκεκριμένη πληθυσμιακή μειοψηφία των ατόμων με αναπηρία, ίσως διότι υπάρχει έλλειψη ενημέρωσης για τα πολλαπλά οφέλη που προκύπτουν από την εφαρμογή της ευχρηστίας και της προσβασιμότητας σε όλες τις υποδομές. Τέλος θα πρέπει να επισημανθεί η έλλειψη σχετικής τεχνογνωσίας για την εφαρμογή των νομοθετημένων προδιαγραφών, καθώς και η έλλειψη ελεγκτικών διαδικασιών συναφών με τους στόχους που έχουν προδιαγραφεί στην κείμενη Νομοθεσία.

Δύο από τα βασικότερα όπλα στον σύγχρονο μακροοικονομικό πόλεμο για ένα κράτος είναι η μεγιστοποίηση της απορροφητικότητας των χρηματοδοτήσεων για την ανέλιξη της εγχώριας επιχειρηματικότητας και ταυτόχρονα η ελαχιστοποίηση των εκροών προς άλλες χώρες. Η αποτελεσματικότητα και των δύο αυτών όπλων αποτυπώνεται αριθμητικά με λογιστικούς κωδικούς, οι τιμές των οποίων θα πρέπει να αυξάνουν – άμεσα ή έμμεσα - το ΑΕΠ αποφέροντας περισσότερα έσοδα και λιγότερα έξοδα στο Δημόσιο. Υπό αυτή την θεώρηση, η χρήση διεθνώς καθιερωμένων τεχνικών προδιαγραφών που προκρίνουν οριζόντια την προσβασιμότητα και ευχρηστία των ψηφιακών υπηρεσιών και των φυσικών υποδομών σύμφωνα με τις αρχές της Σχεδίασης για Όλους, ειδικά για την χώρα μας, αποτελεί πυρομαχικό και για τα δύο όπλα εφόσον αυτό χρησιμοποιηθεί με συστηματικό τρόπο. Με δεδομένο μάλιστα ότι η χρήση των προδιαγραφών αυτών ήδη αποτυπώνεται στο υπάρχον Ελληνικό κανονιστικό πλαίσιο και στο αναδυόμενο από την ΕΕ (Ευρωπαϊκή Πράξη Προσβασιμότητας - European Accessibility Act [1]), απαιτούνται μόνο επιχειρησιακές ενέργειες ώστε να ενεργοποιηθεί και να αποδώσει ουσιαστικά.

Η οριζόντια εφαρμογή των αρχών της Σχεδίασης για Όλους είναι εμφωλευμένη εδώ και αρκετά χρόνια στην κουλτούρα και στο θεσμικό πλαίσιο των περισσοτέρων ανεπτυγμένων κρατών. Η πλέον σύγχρονη μάλιστα έκφανσή της θέλει ο φυσικός και ο ψηφιακός κόσμος να μην αποτελούν ξεχωριστά πεδία εφαρμογής παρά ένα ενιαίο σύστημα στο οποίο κύριο μέλημα είναι η φιλικότητα της χρήσης τους από τον πολίτη (π.χ., παλαιότερα με την κατασκευή έξυπνων σπιτιών, πλέον με το Circular economy). Η Αυστραλιανή Κυβέρνηση [2] από το 2009 προκρίνει την υποχρεωτική χρήση τεχνικών προδιαγραφών ηλεκτρονικής προσβασιμότητας σε όλες τις υπηρεσίες ηλεκτρονικής διακυβέρνησης, αντιμετωπίζοντας όχι μόνο τα προβλήματα πρόσβασης των αμεα σε αυτές, αλλά παράλληλα το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο των κατοίκων, το δεδομένο ότι περίπου ο μισός πληθυσμός δεν μιλά ικανοποιητικά την αγγλική (επίσημη) γλώσσα, καθώς και το γεγονός ότι οι μεγάλες αποστάσεις αρκετών αστικών κέντρων από τις μεγαλουπόλεις καθιστά απαγορευτική τη συντήρηση της χρήσης του χαρτιού για την αλληλεπίδραση με τις υπηρεσίες της Ομοσπονδιακής Κυβέρνησης. Έχοντας ξεκινήσει ακόμα παλαιότερα, Ηνωμένο Βασίλειο και Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής έχουν όχι μόνο ισχυρή νομοθεσία (Equality Act 2010 [3], Americans with Disabilities Act [4] και Section 508 [5] αντίστοιχα) για την παροχή σχεδιασμένων για όλους ηλεκτρονικών υπηρεσιών, αλλά και ελεγκτικούς μηχανισμούς για την εφαρμογή προδιαγραφών προσβασιμότητας στον ψηφιακό κόσμο αλλά και στον φυσικό κόσμο ως μία ενιαία νομοθεσία (π.χ., προσβάσιμες βιβλιοθήκες, έξυπνες προσβάσιμες στάσεις ΜΜΜ, έξυπνα προσβάσιμα εστιατόρια, κ.α.), θέτοντας τον πήχη στο επιθυμητό για αρκετές χώρες ύψος. Σε αυτές τις χώρες καταδείχτηκε εμπράκτως ότι η εφαρμογή τέτοιων προδιαγραφών προσβασιμότητας αφενός προσφέρει λύσεις σε πρακτικά θέματα της καθημερινότητας του πολίτη, όπως η φιλική και ισότιμη πρόσβασή του σε όλες τις υπηρεσίες του δημοσίου και του ιδιωτικού τομέα ή ο απλός καθημερινός περίπατος σε ένα πεζοδρόμιο ή ένα πάρκο, και αφετέρου δυνατότητες και ευκαιρίες εξωστρέφειας της εγχώριας αγοράς κλάδων όπως ο κατασκευαστικός (π.χ., πολυεθνική εταιρεία συστημάτων παραγωγής ενέργειας επενδύει στην ενοποίηση της τεχνολογίας του έξυπνου σπιτιού με τη διαχείριση ενέργειας), η πληροφορική (π.χ., το παράδειγμα κορυφαίας διεθνώς εταιρείας κατασκευής έξυπνου τηλεφώνου στο να προσφέρει με αναγνώστη οθόνης που εξυπηρετεί πρωτίστως τους τελικούς χρήστες με προβλήματα όρασης, έγινε στάνταρ που ακολουθείται πλέον από όλες τις μεγάλες εταιρείες αλλά και την αυτοκινητοβιομηχανία) και άλλοι.

Οι προαναφερθείσες αλλά και άλλες ανεπτυγμένες χώρες έχουν την οικονομική δυνατότητα να «καθοδηγούν» ή να «υποβοηθούν» στρατηγικές της εγχώριας βιομηχανίας τους, και μέσω πολιτικών και νομοθετημάτων να προσφέρουν νομικό πλεονέκτημα προστασίας των εγχώριων προϊόντων και των υπηρεσιών. Για τη χώρα μας, στο πλαίσιο λειτουργίας της ΕΕ, τα περισσότερα κατευθυντήρια μέτρα που συνοδεύουν τις επιχορηγήσεις παρά την εθνική εξειδίκευση τους, εκπορεύονται από Ευρωπαϊκά όργανα και σχεδιάζονται με τέτοιο τρόπο που να ευνοούν τις οικονομικά μεγάλες χώρες, δυσκολεύοντας (εάν όχι απαγορεύοντας) τα μικρότερα κράτη μέλη από το να υποστηρίξουν την εγχώρια επιχειρηματικότητά τους. Υπό αυτούς τους περιορισμούς, η οριζόντια υιοθέτηση ποιοτικών προδιαγραφών προς όφελος των ατόμων με αναπηρία (αμεα), των ηλικιωμένων, των εμποδιζόμενων πολιτών και γενικότερα όλων, πέρα από τα εμφανή οφέλη στην ποιότητα ζωής των πολιτών που αποτελεί ακαταμάχητο επιχείρημα και ευρωπαϊκή κατεύθυνση, μπορεί να ενισχύσει την εγχώρια επιχειρηματικότητα μέσω της ανάπτυξης καινοτόμων (και εξαγώγιμων) ψηφιακών υπηρεσιών από μικρομεσαίες ελληνικές εταιρίες πληροφορικής, αλλά και το ήδη ποιοτικό προϊόν της Ελληνικής τουριστικής βιομηχανίας. Για παράδειγμα η επιδιόρθωση της προσπελασιμότητας φυσικών υποδομών με καταλύτη το πολιτικά ισχυρό επιχείρημα της διευκόλυνσης συγκεκριμένων κατηγοριών εμποδιζόμενων πολιτών, αποτελεί επιλέξιμη δαπάνη και προσφέρει την ευκαιρία επιδιόρθωσης των αποδεδειγμένα προβληματικών υποδομών όπως κτίρια του Δημοσίου, χώροι αρχαιολογικού και πολιτιστικού ενδιαφέροντος, χώροι διαμονής τουριστών, καταλύματα, χώροι εστίασής και άλλων, σε συνέργεια με τις πολεοδομικές ή άλλες υπηρεσίες, ήτοι η ενδυνάμωση του κορυφαίου εξαγώγιμου προϊόντος της Ελλάδας. Η επιδιόρθωση αυτή μπορεί να δράσει προς όφελος του τουριστικού προϊόντος της χώρας, εν μέσω του συνεχώς ανταγωνιστικού διεθνούς περιβάλλοντος, και να δώσει εξωστρεφή χείρα βοηθείας στον κατασκευαστικό κλάδο που τα τελευταία χρόνια δεν επιδεικνύει καλές επιδόσεις.

Εν κατακλείδι, η επαύξηση της προσπελασιμότητας-προσβασιμότητας μπορεί να λειτουργήσει ως το καίριο επιχείρημα για να υπερκεραστούν οι περιορισμοί που το ΣΕΣ 2014-2020 επιβάλει για την εκ νέου υλοποίηση ή επιδιόρθωση ηλεκτρονικών ή φυσικών υποδομών, επηρεάζοντας θετικά τα μικροοικονομικά και τα μακροοικονομικά στοιχεία της οικονομίας της χώρας μας.

Τα οφέλη

Προσβασιμότητα ηλεκτρονικών υπηρεσιών

Στον ψηφιακό κόσμο το επίπεδο προσβασιμότητας [6] των ηλεκτρονικών υπηρεσιών, δηλαδή η δυνατότητα αξιοποίησης των συστημάτων πληροφορικής και της ηλεκτρονικής πληροφορίας σε οποιαδήποτε μορφή της από όλους, συμπεριλαμβανομένων των αμεα και των ηλικιωμένων, είναι εφάμιλλο των ορατών σε όλους εμποδίων προσπελασιμότητας του φυσικού κόσμου. Ως γνωστό, στα έργα πληροφορικής που χρηματοδοτήθηκαν από το Γ’ ΚΠΣ και το ΕΣΠΑ, το μεγαλύτερο μέρος των οικονομικών πόρων διοχετεύτηκε στην προμήθεια εξοπλισμού και έτοιμου λογισμικού, δηλαδή προϊόντων παραγομένων εκτός χώρας. Το γεγονός αυτό, επιπλέον του ότι οδήγησε σε προσφορά προϊόντων πληροφορικής με προδιαγραφές που δεν ελάμβαναν υπόψη την φιλικότητα και την προσβασιμότητα των υπηρεσιών προς τον τελικό χρήστη, αλλά και τη διαλειτουργικότητα μεταξύ τους φτάνοντας στο σημείο πλέον να χρίζουν ολικής αντικατάστασης, προσέφερε ελάχιστα στον Έλληνα πολίτη. Παράλληλα όμως - ως μακροοικονομικό μέγεθος - προσέφερε ελάχιστα οικονομικά και τεχνολογικά οφέλη στις ελληνικές εταιρείες πληροφορικής, καθώς αυτές έδρασαν ως μεσολαβητές – προμηθευτές εξοπλισμού και έτοιμου λογισμικού. Την ίδια χρονική περίοδο το Ελληνικό δημόσιο κατακλύζονταν από δύσχρηστες και χωρίς ουσιαστικές υπηρεσίες διαδικτυακές πύλες, και από κλειστά πληροφοριακά συστήματα που δεν διαλειτουργούσαν με άμεσο τρόπο, τα οποία πλέον απαιτούν σε ετήσια βάση επαναγορές αδειών χρήσης έτοιμων λογισμικών, κόστη που θα μπορούσαν μάλιστα να μειωθούν καίρια είτε με την υπογραφή απευθείας συμφωνιών (π.χ., μνημόνια με μεγάλες εταιρείες πληροφορικής) είτε με την οριζόντια χρήση αυτών με οικονομία κλίμακας. Και αυτό παρότι τα τελευταία χρόνια προδιαγράφονταν με σαφές πλαίσιο η διαλειτουργικότητα και η ηλεκτρονική προσβασιμότητα (Ελληνικό Πλαίσιο Παροχής Υπηρεσιών Ηλεκτρονικής Διακυβέρνησης - ΠΗΔ) σε όλα τα έργα πληροφορικής. Η «ευλαβική» εφαρμογή του ΠΗΔ θα ήταν προς όφελος των ελληνικών μικρομεσαίων εταιρειών, που θα μπορούσαν να αναπτύξουν διαλειτουργικά πληροφορικά συστήματα με ανταγωνιστικά οφέλη, αφήνοντας κατά μέρος τη λογική της προμήθειας εξελληνισμένων συστημάτων με κλειστή τεχνογνωσία για μετέπειτα κερδοφορία από τα συμβόλαια συντήρησης. Ένας λόγος της διαχρονικής αποτυχίας εφαρμογής του ΠΗΔ έγκειται στο ότι η τήρηση των προδιαγραφών δεν ελέγχεται με συστηματικό τρόπο. Ως αποτέλεσμα υπάρχει ελάχιστη ωφελιμότητα των προσφερόμενων ηλεκτρονικών υπηρεσιών προς συγκεκριμένες κατηγορίες πολιτών, εάν όχι όλων. Αυτό μάλιστα έρχεται σε αντίθεση με την γενικότερη πρόνοια στη χώρα μας για την ηλεκτρονική προσβασιμότητα των δημόσιων ψηφιακών υπηρεσιών (Συνταγματικό άρθρο 5Α, Ν. 3979/11 και ΥΑΠ/Φ.40.4/1/989, Ν. 4074/12), που προκρίνεται και από τις Ευρωπαϊκές πολιτικές (Ψηφιακή Ατζέντα i2010, την υπό ψήφιση οδηγία για την προσβασιμότητα σε ιστοτόπους οργανισμών του δημόσιου τομέα (COM(2012)0721, Ευρωπαϊκή Πράξη Προσβασιμότητας) και από το αυστηρό πλαίσιο χρηματοδοτήσεων (κανονισμός του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου 1083/2006 άρθρο 16). Ως αποτέλεσμα, επιεικώς το 1% των προσφερόμενων ψηφιακών υπηρεσιών μπορεί να χαρακτηριστεί προσβάσιμο [7].

Τα αρνητικά αποτελέσματα της μη υιοθέτησης αυτών των προβλέψεων από το κανονιστικό πλαίσιο δεν σταματούν όμως σε αυτό το σημείο, παρά προκαλούν και γενικότερα προβλήματα. Πλέον στο Δημόσιο υπάρχουν πληροφοριακά συστήματα που δεν διαλειτουργούν, πληθώρα διαδικτυακών πυλών κυρίως ενημερωτικού και όχι αλληλεπιδραστικού χαρακτήρα 4ου ή 5ου επιπέδου, με σχετικά μεγάλα κόστη για τη συντήρησή τους. Και σε όλες σχεδόν τις περιπτώσεις, προσφορά ψηφιακών υπηρεσιών δύσχρηστων ακόμα και για τον πολίτη με μέτριες γνώσεις χρήσης υπολογιστών, πολύ δε περισσότερο χωρίς καμία πρόνοια προσβασιμότητας προς αμεα, ηλικιωμένους ή ακόμα και για χρήση από μοντέρνες συσκευές, όπως επιτάσσουν οι αρχές της Σχεδίασης για Όλους. Χαρακτηριστικά παραδείγματα μη προσβάσιμων και μη φιλικών ψηφιακών υπηρεσιών είναι οι πύλες του Δημοσίου, όπως εκείνη του Ελληνικού Κοινοβουλίου [8], των Υπουργείων, του Εθνικού Τυπογραφείου, του ΕΡΜΗ που εξακολουθεί να μην υπηρετεί τον στόχο της διαλειτουργικότητας με διαφορετικά πληροφοριακά συστήματα του Δημοσίου, της ΔΙΑΥΓΕΙΑΣ, του ΑΣΕΠ, του opengov.gr, δεδομένο που έχει επισημανθεί από πολίτες με αναπηρία, ενώ είναι εμφανέστατα δύσχρηστες προς όλους τους πολίτες.

Προβληματική δεν είναι μόνο η χρήση των ψηφιακών υπηρεσιών από τους τελικούς χρήστες – πολίτες με κάποιες ιδιαίτερες ανάγκες στην αλληλεπίδραση (π.χ., αμεα, ηλικιωμένοι). Το Δημόσιο κατακλύζεται από «κλειστά συστήματα» τα οποία είναι μη φιλικά και για τους εσωτερικούς χρήστες – υπαλλήλους, τα περισσότερα εκ των οποίων απαιτούν πολυέξοδη εκπαίδευση και έχουν δύσκολη έως απαγορευτική επεκτασιμότητα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το πληροφοριακό σύστημα του ΙΚΑ που έχει αρχίσει να υλοποιείται στο τέλος της δεκαετίας του ’90, με υψηλό ετήσιο κόστος συντήρησης. Επιπρόσθετα, τα συστήματα αυτού του τύπου απαιτούν διαφορετικού είδους εκπαιδεύσεις του προσωπικού, σε μία εποχή όπου η κινητικότητα των εργαζομένων μεταξύ των υπηρεσιών λαμβάνει ολοένα και μεγαλύτερες διαστάσεις και επακόλουθα η γρήγορη προσαρμογή στη νέα ψηφιακή θέση εργασίας για τον μετακινούμενο δημόσιο υπάλληλο είναι σημαντική.

Μία ακόμα πτυχή του προβλήματος είναι η παραγωγή του ψηφιακού περιεχομένου. Το Δημόσιο παράγει σε καθημερινή βάση πλήθος ψηφιακών εγγράφων (π.χ., αποφάσεις αναρτώμενες στη ΔΙΑΥΓΕΙΑ, νομοθετήματα στο Εθνικό Τυπογραφείο, κ.α.), εκπαιδευτικό υλικό (π.χ., δωρεάν ψηφιακά βιβλία και εκπαιδευτικά βοηθήματα όλων των βαθμίδων εκπαίδευσης, κ.α.) και βεβαίως πλήθος προσωπικών εγγράφων για τους πολίτες (π.χ., πιστοποιητικά, βεβαιώσεις, κ.α.). Το δεδομένο ότι το υλικό αυτό δεν παράγεται με ένα καθορισμένο μορφότυπο που πληροί προδιαγραφές προσβασιμότητας και διαλειτουργικότητας, δεν το καθιστά απλώς μη προσβάσιμο για τους πολίτες με αναπηρία, αλλά και μη φιλικό για τους χρήστες συσκευών νέας τεχνολογίας (π.χ., έξυπνα τηλέφωνα). Το ίδιο πρόβλημα αντιμετωπίζουν και οι μαθητές με αναπηρία που παρότι τα σχολεία τους διαθέτουν τον απαραίτητο εξοπλισμό υποστηρικτικής τεχνολογίας, αυτός δεν διαλειτουργεί αποδοτικά με τα παραγόμενα ψηφιακά βιβλία και απαιτούνται εκ των υστέρων προσαρμογές και κοστοβόρες βελτιώσεις.

Με δεδομένο ότι ο ψηφιακός κόσμος είναι – με οικονομικούς όρους – «εύκολα κατεδαφίσιμος» λόγω της ταχύτατης τεχνολογικής προόδου και του μικρού κόστους υλοποίησης, ο επανασχεδιασμός των ψηφιακών υπηρεσιών του δημοσίου με γνώμονα τη φιλικότερη πρόσβαση από τον πολίτη προσφέρει πολλαπλά οφέλη. Μεταξύ αυτών η βελτίωση της καθημερινότητας όλων των πολιτών λόγω της ταχύτερης και ευκολότερης εξυπηρέτησης τους από τις Δημόσιες υπηρεσίες, καθώς και οφέλη για τις εγχώριες εταιρείες πληροφορικής που θα κληθούν να αναπτύξουν προϊόντα ποιοτικών και προκρινόμενων από την Ε.Ε. τεχνικών προδιαγραφών που δεν θα πληρούν τα εισαγόμενα. Ταυτόχρονα όμως στον τομέα των ηλεκτρονικών υπηρεσιών του Δημοσίου (ηλεκτρονική διακυβέρνηση, ηλεκτρονική παιδεία, ηλεκτρονική υγεία), η ουσιαστική εφαρμογή των αρχών της Σχεδίασης για Όλους μπορεί να αποτελέσει καταλύτη μείωσης εξόδων. Η προσήλωση στην συμμόρφωση με τεχνικές προδιαγραφές, που εν τέλει οδηγούν στην κατασκευή ενός «ενιαίου» (στα «μάτια» του τελικού χρήστη) συστήματος με εγγενή υποστήριξη της διαλειτουργικότητας, νομοτελειακά οδηγεί στην υλοποίηση μίας πύλης εισόδου για όλες τις υπηρεσίες (single point of entry). Η προσέγγιση αυτή που ήδη υλοποιείται από ανεπτυγμένες χώρες (π.χ., το GOV.UK [9] του Ηνωμένου Βασιλείου), αντιμετωπίζει καίρια την πολυπλοκότητα στην υλοποίηση των έργων με καθετοποιημένες προσεγγίσεις, την έλλειψη διαλειτουργικότητας, την προμήθεια αδειών χρήσης που υποχρησιμοποιούνται, και την συνεχιζόμενη δαπανηρή συντήρηση ανομοιογενών πληροφοριακών συστημάτων και εκπαίδευση των τελικών χρηστών σε αυτά.

Προσπελασιμότητα φυσικών υποδομών

Και στο φυσικό κόσμο υπάρχουν αρκετά οφέλη από την εφαρμογή της συγκεκριμένης στρατηγικής. Η επαύξηση της προσπελασιμότητας των υποδομών (π.χ., δημόσιοι κοινόχρηστοι χώροι, παραλίες, χώροι εστίασης, κ.α.), βελτιώνει μεν την καθημερινότητα των πολιτών με έμμεσο όφελος, μπορεί δε να προσδώσει περαιτέρω ώθηση στο εξαιρετικό τουριστικό προϊόν της χώρας με την βελτίωση της προσπελασιμότητας υποδομών και χώρων ενδιαφέροντος. Ο τουρισμός των ατόμων με αναπηρία, των ηλικιωμένων και άλλων ανθρώπων με περιορισμένη κινητικότητα (με κινητικά ή άλλα προβλήματα, λόγω γήρατος) αποτελεί μια ειδική μορφή τουρισμού με πολύ καλές προοπτικές. Ιδιαιτέρως για περιοχές με κάλος και πολιτιστικό – αρχαιολογικό ενδιαφέρον αποτελεί μια ευκαιρία προς αξιοποίηση, που μπορεί να στηρίξει περεταίρω την ήδη εφαρμοζόμενη στρατηγική ανάπτυξης του τουρισμού. Με δεδομένο μάλιστα τον ισχυρό δεσμό της οικογένειας σε αυτά τα άτομα, υπάρχει και πολλαπλασιαστικός παράγοντας καθώς τις περισσότερες φορές όλα τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας σχεδιάζουν τις διακοπές, συνοδεύοντας το μέλος της οικογένειας με περιορισμένη κινητικότητα και όλοι μαζί επιλέγουν τον τόπο διακοπών βάσει της προσβασιμότητας της περιοχής (π.χ., προσβάσιμα δωμάτια και τουαλέτες, ειδικές θέσεις στάθμευσης σε κοντινά σημεία, γειτνίαση με δομή υγείας, κ.α.).

Το διάστημα των τελευταίων ετών, κατασκευαστικά έργα που χρηματοδοτήθηκαν με στόχο την βελτίωση - επιδιόρθωση της προσπελασιμότητας φυσικών υποδομών, πλην ελαχίστων εξαιρέσεων, δεν πέτυχαν το προσδοκώμενο αποτέλεσμα. Μάλιστα στις περιπτώσεις αυτές και παρά τους αρκετούς πόρους που δαπανήθηκαν, η έλλειψη ελέγχου συμμόρφωσης με τις διατυπωθείσες στις προκηρύξεις έργων προδιαγραφές σε αρχικό στάδιο του σχεδιασμού τους, κατέστησε πλέον ιδιαιτέρως δαπανηρή έως αδύνατη την οιαδήποτε εκ των υστέρων επιδιόρθωση (π.χ., όδευση τυφλών σε νέα πεζοδρόμια που οδηγούν σε εμπόδια, προσπάθεια επαύξησης της προσβασιμότητας ξενοδοχειακών μονάδων με την τοποθέτηση σύγχρονων ανελκυστήρων που δεν χωρούν στο φρεάτιο, κατασκευή νέων μονάδων υγείας και σχολικών κτιρίων με απροσπέλαστες εισόδους ή ακατάλληλες για αναπηρικό αμαξίδιο τουαλέτες, κ.α.). Εν τέλει η ίδια λογική συναντάται σε όλα τα έργα, ο σχεδιασμός των οποίων δεν λαμβάνει υπόψη τις ιδιαίτερες ανάγκες διαφόρων κατηγοριών πολιτών και όχι μόνο των ατόμων με αναπηρία, των ηλικιωμένων αλλά και πολλών άλλων ωφελούμενων. Η δυσκολία προσπέλασης των φυσικών υποδομών στη χώρα μας αποτελεί κανόνα. Η ευχάριστη εξαίρεση του μουσείου της Ακρόπολης, που ως κόσμημα της Αθήνας έχει τους υψηλότερους διεθνώς δείκτες προσπελασιμότητας, απλά τον επιβεβαιώνει. Δίπλα του, όμως υπολειτουργεί η υποστηριζόμενη με τη χρήση ειδικά διαμορφωμένου ανελκυστήρα για αναπηρικά αμαξίδια προσπελασιμότητα μερών του Ιερού Βράχου. Δεν αρκεί μόνο η υποβοήθηση της επίσκεψης ενός πολίτη με κινητικά προβλήματα σε ένα από τα καλύτερα μουσεία του κόσμου, αλλά θα πρέπει να ενσκήψει κάποιος στο θέμα ολιστικά. Ο επισκέπτης με κινητική ή άλλη (μόνιμη ή παροδική) αναπηρία, θα θαυμάσει τους θησαυρούς της τέχνης και του πολιτισμού μας και στη συνέχεια - εάν του δίνεται η ευκαιρία – θα ενεργήσει ως καταναλωτής προς όφελος των επιχειρήσεων (και εμμέσως των δημοσίων εσόδων). Στην προκειμένη όμως περίπτωση αυτό δεν εξασφαλίζεται σε βαθμό τέτοιο που να αποτελέσει καλό παράδειγμα (π.χ., Chester UK [10]).

Παρόμοια ή και χειρότερη είναι η κατάσταση και σε άλλους τουριστικούς προορισμούς με εξαιρετικά αρχαιολογικά και όχι μόνο αξιοθέατα όπως η Ολυμπία, η Σπάρτη, η Βεργίνα, η Δήλος, οι Δελφοί, ήτοι σε περιοχές που δεν επιλέγονται για το κλασσικό τουριστικό προϊόν ήλιος-θάλασσα. Σημειωτέων ότι η συγκεκριμένη κατάσταση δεν πρόκειται να αλλάξει σύντομα, διότι παρά τις προβλέψεις του νέου Οικοδομικού Κανονισμού (Ν. 4067/12), οι ρυθμίσεις του Νόμου θα αρχίσουν να έχουν πρακτική εφαρμογή το 2020. Επομένως, συγκεκριμένες κατηγορίες επισκεπτών με κινητικά προβλήματα όχι μόνο λόγω αναπηρίας αλλά και ηλικίας, που κατά μέσο όρο ξοδεύουν πολύ περισσότερα από τις νεαρές ηλικίες τουριστών και δεν αποζητούν ήλιο και θάλασσα αλλά μέρη ιστορικής και πολιτιστικής κληρονομιάς, θα δυσκολεύονται στο να επιλέξουν τη χώρα μας ως τουριστικό προορισμό. Γενικότερα, η επαύξηση της προσπελασιμότητας ευνοεί την κινητικότητα όλων των πολιτών. Για παράδειγμα οι αρχές της Σχεδίασης για Όλους υιοθετούνται εδώ και δεκαετίες από τα αρχικά στάδια σχεδιασμού μίας μονάδας υγείας, καλύπτοντας τόσο τις ανάγκες περίθαλψης των ασθενών με κάθε είδους κινητικό πρόβλημα ή αισθητηριακή αναπηρία, όσο και την επίτευξη ταχύτερης μετακίνησης ενός φορείου εντός του κτιρίου, ελαχιστοποιώντας το χρόνο μετάβασης που αποτελεί μία από τις κρισιμότερες παραμέτρους για την εξέλιξη ενός ιατρικού περιστατικού. Εκείνο που συχνά δεν γίνεται κατανοητό είναι ότι η ίδια προσέγγιση θα έπρεπε να υπάρχει στο σχεδιασμό όλων των κτιρίων, καθώς σε περιπτώσεις εκτάκτου ανάγκης ο χρόνος και η ευκολία μετακίνησης-απομάκρυνσης είναι σημαντικός σε περιπτώσεις έκτακτων περιστατικών (π.χ., πυρκαγιών, σεισμών, κ.α.). Ακόμα όμως και σε καθημερινές συνθήκες, η έλλειψη προσπελασιμότητας ενός κτιρίου μπορεί να αποτελέσει εμπόδιο στην ανεξάρτητη διαβίωση, στην εκπαίδευση και γενικότερα στην κοινωνική-επαγγελματική ενσωμάτωση των αμεα και ατόμων με παροδικά κινητικά προβλήματα (π.χ., κτίρια με σκάλες, τραπεζικά ATM σε μη προσπελάσιμα πεζοδρόμια ή τοποθετημένα σε ακατάλληλο ύψος, κτίρια πανεπιστημιακών σχολών με μη προσβάσιμες τουαλέτες, παραλίες χωρίς επίπεδη πρόσβαση στη θάλασσα, κ.α.).

Με δεδομένο το υψηλό κόστος επιδιορθώσεων στην περίπτωση των φυσικών υποδομών, απαιτείται να δοθεί προτεραιότητα σε στόχους που έχουν μεγάλη πιθανότητα εισροής εσόδων και σε εκείνους που αποκλείουν πολίτες από σημαντικές εκφάνσεις της καθημερινότητας, δύο κατηγορίες όχι και τόσο διαφορετικές μεταξύ τους. Συγκεκριμένα, υπάρχουν περιπτώσεις περιοχών με αξιόλογο τουριστικό προϊόν που δεν έχουν υψηλή επισκεψιμότητα σε σχέση με εκείνη των καλοκαιρινών θέρετρων, η βελτίωση στην προσπελασιμότητα των οποίων θα μπορούσε να δώσει περεταίρω ώθηση στα έσοδα του Κράτους. Με όχημα την υποστήριξη του τουρισμού των αμεα και των ηλικιωμένων (με κινητικά ή άλλα προβλήματα, λόγω γήρατος), που αποτελεί μια ειδική μορφή τουρισμού με πολύ καλές προοπτικές και με μεγάλη αγοραστική δύναμη όπως επιβεβαιώνεται από σχετικές μελέτες [11], ιδιαιτέρως σε περιοχές με κάλος πολιτιστικό ή αρχαιολογικό ενδιαφέρον και επισκεψιμότητα σε όλες τις περιόδους του έτους, μπορούν να χρηματοδοτηθούν δράσεις για την επιδιόρθωση υποδομών του δημοσίου (αρχαιολογικοί χώροι, τουριστικά μονοπάτια, κ.α.) αλλά και μερικές ιδιωτών (π.χ., καταλύματα, εστιατόρια), που θα έχουν ανταποδοτικά οφέλη. Βεβαίως δεν αρκεί όμως μόνο η βελτίωση της προσβασιμότητας ενός ξενοδοχειακού καταλύματος ή ενός εστιατορίου για να πειστεί ένας επισκέπτης να το επιλέξει, αλλά πρέπει να εξασφαλίζεται η προσπελασιμότητα σε όλα τα ενδιάμεσα στάδια από την είσοδό του στη χώρα έως την αναχώρησή του. Η βελτίωση των υποδομών στην κατά τα άλλα πανέμορφη χώρα μας θα αποτελέσει κίνητρο για τους παραθεριστές της ομάδας στόχου να παρατείνουν την περίοδο των διακοπών τους, έως και να την επιλέξουν ως τόπο μόνιμης κατοικίας. Η λύση, όπως και στον ψηφιακό κόσμο, είναι παρεμφερής. Η αυστηρή συμμόρφωση και ο έλεγχος εφαρμογής τεχνικών προδιαγραφών, από τα πρώτα στάδια του σχεδιασμού.

Ωφέλεια από την δημιουργία δομής

Λόγω της συνεχιζόμενης ύφεσης που συμπαρασύρει το κοινωνικό κράτος, η στρατηγική εφαρμογή των αρχών της Σχεδίασης για Όλους ως κυβερνητική πολιτική μπορεί να προσφέρει επικοινωνιακά οφέλη, κυρίως όμως να βελτιώσει την ποιότητα ζωής των αμεα, να υποστηρίξει την ανεξάρτητη διαβίωση τους, την εκπαίδευσή τους, την κοινωνική-επαγγελματική ενσωμάτωσή τους, που θα οδηγήσει στην σταδιακή απελευθέρωση από την επιδοματική πολιτική για ορισμένες κατηγορίες αυτών, που πλέον θα αμείβονται για την εργασία τους. Εν τέλει όμως προσφέρει γενικότερα πλεονεκτήματα για όλους τους πολίτες. Μπορεί η παρουσιαζόμενη (όχι μόνο στη χώρα μας αλλά διεθνώς) ανεπάρκεια στην εφαρμογή τεχνικών προτύπων και τεχνικών προδιαγραφών να αντιμετωπίζεται ολοένα και εντονότερα [12] από το Ευρωπαϊκό κανονιστικό πλαίσιο (κανονισμός του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου 1083/2006 άρθρο 16), η απροθυμία όμως της αγοράς δεν διευκολύνει τη δημιουργία τεχνικών λύσεων σε βιομηχανική κλίμακα. Παρόλα αυτά είναι γενικώς αποδεκτό ότι η συγκεκριμένη στρατηγική ωφελεί το σύνολο του πληθυσμού και όχι μόνο τα αμεα ή τους ηλικιωμένους, καθώς και ότι μπορεί να επηρεάζει τα μικροοικονομικά και τα μακροοικονομικά στοιχεία μίας οικονομίας. Αυτός είναι ο βασικός λόγος για τον οποίο η υιοθέτηση των αρχών της Σχεδίασης για Όλους οργανώνεται διεθνώς από δημόσιες υπηρεσίες αντί της όποιας ιδιωτικής πρωτοβουλίας.

Για να πειστεί κάποιος ότι η συγκεκριμένη εφαρμογή προσφέρει πλεονεκτήματα σε όλους αρκεί να ανατρέξει στο πλήθος των καθημερινών προβλημάτων προσπελασιμότητας στις ψηφιακές και φυσικές υποδομές που αντιμετωπίζουν όχι μόνο τα αμεα, οι παππούδες και οι γιαγιάδες, αλλά εν δυνάμει όλοι μας. Από την ελάχιστη πρόσβαση στον αυξανόμενο σε διαστάσεις ψηφιακό κόσμο (πληροφόρηση, ψηφιακή αγορά εργασίας, δημόσιες ψηφιακές υπηρεσίες, ηλεκτρονική συνταγογράφηση, κ.α.) μέχρι την προβληματική προσπελασιμότητα στις φυσικές υποδομές (ΚΕΠ, αρχαιολογικοί – ιστορικοί χώροι, δημόσιες τουαλέτες, κ.α.). Σε κάθε όμως περίπτωση οι λύσεις στα προβλήματα των πολιτών πρέπει να είναι κοινές. Αυτό διότι στην πράξη έχει καταδειχθεί ότι ειδικά σχεδιασμένες λύσεις μεσομακροπρόθεσμα δεν έχουν καμία προοπτική συντηρισιμότητας λόγω έλλειψης πόρων (και ίσως πολιτικού οφέλους), γεγονός που οδηγεί στην τελική απαξίωσή τους. Εφόσον ένα πρόβλημα αντιμετωπίζεται τοπικά - κάθετα – για συγκεκριμένες περιπτώσεις, χωρίς να αποτελεί μέρος μίας οριζόντιας λύσης, θα αποτελεί πάντα ένα προσωρινό μπάλωμα.

Για να είναι επομένως αποδοτική η εφαρμογή των αρχών της Σχεδίασης για Όλους, αυτή θα μπορούσε να οργανώνεται από επιχειρησιακή δομή του δημοσίου (στενού ή ευρύτερου) με εκχωρημένη οριζόντια αρμοδιότητα. Το οριζόντιο πεδίο δράσης προσφέρει τα εχέγγυα ώστε η προσφερόμενη τεχνογνωσία της δομής αυτής να διαχέεται βέλτιστα και να ανανεώνεται σύμφωνα με τα διεθνή πρότυπα και καλές πρακτικές. Ως επιχειρησιακή δομή θα υποστηρίζει σχετικές με την λειτουργία της υπηρεσίες του δημοσίου (π.χ., Υπουργεία, Γεν. Γραμματείες, Δημόσιους Φορείς, κ.α.), παρέχοντας ενδεικτικά τα παρακάτω:

• Έλεγχο και πιστοποίηση της ορθής εφαρμογής των νομοθετημένων προδιαγραφών ηλεκτρονικής προσβασιμότητας και φυσικής προσπελασιμότητας που περιλαμβάνει το προκαταρτικό στάδιο δημιουργίας τεχνικών δελτίων, τη διενέργεια ελέγχων σε ψηφιακές υπηρεσίες και υποδομές δημοσίου ενδιαφέροντος και τον επανέλεγχο αυτών. Οι συγκεκριμένες υπηρεσίες θα παρέχονται ύστερα από σχετική πρόσκληση φορέων του Δημοσίου, τρίτων ή ακόμα και αυτεπαγγέλτως.
• Καθοδήγηση επί θεμάτων σχετικών με τη διαμόρφωση, το διαρκή συγχρονισμό και τη βέλτιστη εφαρμογή των τεχνικών προδιαγραφών (π.χ., συμμόρφωση με τη κυρωθείσα Σύμβαση για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία και Προαιρετικό Πρωτόκολλο – Νόμος 4074/2012). Η τεχνολογικά εφικτή αυτή προσέγγιση αποτελεί ταυτόχρονα και την απάντηση στην απαίτηση αντιμετώπισης της προσβασιμότητας ως θεμελιώδες ανθρώπινο δικαίωμα των αμεα και των ηλικιωμένων, κατηγοριών δηλαδή που παραδοσιακά είτε λησμονούνται είτε αντιμετωπίζονται με στοχευμένες δράσεις που δεν συντηρούνται και καταλήγουν να απαξιώνονται. Υπό αυτό το πρίσμα, οι παρακάτω προτεραιότητες είναι οι απολύτως βασικές και όχι εξαντλητικές των αναγκών.

Προτεραιότητες ψηφιακού κόσμου

• Η προσβασιμότητα και ευχρηστία όλων των δημόσιων ψηφιακών υπηρεσιών να αποτελέσει απαράβατο και μεθοδολογικά ελέγξιμο στόχο.
• Διαμορφώνοντας τον πήχη των τεχνικών προδιαγραφών προσβασιμότητας και ευχρηστίας σύμφωνα με το ισχύον κανονιστικό πλαίσιο και τη διεθνή πρακτική, χρειάζεται διαρκής ενημέρωση της ελληνικής βιομηχανίας για τις επερχόμενες αλλαγές, ώστε αυτές να αποκτήσουν πλεονέκτημα έναντι του ανταγωνισμού. Ένα πλεονέκτημα που θα τους βοηθήσει και στην ενιαία ευρωπαϊκή αγορά. Μικροοικονομικά, η στρατηγική αυτή θα οδηγήσει στην «ποιοτικότερη απορροφητικότητα» των χρηματοδοτούμενων έργων, διοχετεύοντας τους πόρους σε εργατοώρες κατασκευής έναντι της προμήθειας έτοιμων λύσεων.
• Ελαχιστοποίηση της χρηματοδότησης των επιμέρους έργων που σχεδιάζονται για να καλύψουν ανάγκες ενός οργανισμού ή μίας υπηρεσίας και ορίζουν ένα αποκομμένο ψηφιακό μικρόκοσμο, αναπτύσσοντας εκ σχεδιασμού προσβάσιμες και διαλειτουργικές ψηφιακές υπηρεσίες που θα προσπελαύνονται από μία μοναδική πύλη (νέος ΕΡΜΗΣ) στα πρότυπα του βρετανικού www.gov.uk [9]. Με την ταχύτερη και ιχνηλατίσιμη διεκπεραίωση αιτημάτων των πολιτών μέσω της διαλειτουργικότητας, που θα αποτελεί ταυτόχρονα και δείκτη αξιολόγησης για την απόδοση των υπηρεσιών του Δημοσίου, ελαχιστοποιείται το κόστος συντήρησης και επεκτασιμότητας των δημόσιων ψηφιακών, εφόσον προκρίνεται ένας ενιαίος τρόπος πρόσβασης προς όλες ανεξαιρέτως τις υπηρεσίες του Δημοσίου. Με την προσφορά φιλικών προς τον πολίτη ψηφιακών υπηρεσιών, με γνωστή – σε όλα τα στάδια - διαδικασία επέρχεται η βελτιστοποίηση της σχέσης πολίτη – Κράτους και η απάλειψη της διαπροσωπικής επαφής και των μεσολαβητών.
• Επαύξηση της προσβασιμότητας του ήδη παραγόμενου ψηφιακού περιεχομένου (π.χ., Εθνικό Τυπογραφείο, προσβάσιμα ψηφιακά βιβλία και υπηρεσίες 3 βαθμίδων εκπαίδευσης από το Υπουργείο Παιδείας ώστε να διαλειτουργήσει και με ήδη υπάρχον εξοπλισμό υποστηρικτικής τεχνολογίας που τώρα δεν αξιοποιείται, αποφάσεις που αναρτώνται στη ΔΙΑΥΓΕΙΑ κ.α.).

Προτεραιότητες φυσικού κόσμου

• Βασικές κτιριακές υποδομές του Δημοσίου (π.χ., ΚΕΠ, δομές φροντίδας υγείας, σχολεία, κ.α.) θα πρέπει να μπορούν να εξυπηρετούν όλους τους πολίτες. Προς τούτο, πρέπει να επιδιορθωθούν οι κτιριακές τους υποδομές αλλά και η γενικότερη προσπελασιμότητά τους που περιλαμβάνει στον ολιστικό σχεδιασμό του τη βελτιστοποίηση της χρήσης των προσκείμενων σε αυτά πεζοδρομίων, των μέσων μαζικής μεταφοράς για την μετάβαση σε αυτή και άλλων παραγόντων (π.χ., δημιουργία υπηρεσίας πρόσβασης από το σπίτι του πολίτη μέχρι την είσοδο της υποδομής με προσωποποιημένες εναλλακτικές).
• Περιοχές με ιδιαίτερο ιστορικό – πολιτιστικό κάλος μπορούν να αποτελέσουν σημεία ενός συνολικού επανασχεδιασμού του τουριστικού προϊόντος. Υποδομές, διαδρομές, μέσα μεταφοράς, διασυνδεσιμότητα χώρων, προσπελασιμότητα υποδομών σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης και επιλεγμένες υποδομές ιδιωτών θα μπορούσαν να αποτελέσουν την αφετηρία ενός οριζόντιου καθολικού σχεδιασμού, με σκοπό την υποστήριξη του προσβάσιμου τουρισμού ορισμένων εκ των πολλών ιστορικών – πολιτιστικών σημείων της χώρας.
• Επαύξηση της ποιότητας και της προβολής του τουριστικού προϊόντος με την προσφορά και διαφήμιση προσβάσιμων τουριστικών προορισμών που προνοούν σε όλες τους τις λεπτομέρειες στην καθημερινότητα ενός επισκέπτη, με στόχευση προς όλες τις κατηγορίες συμπεριλαμβανομένων των ατόμων με αναπηρία και των ηλικιωμένων.

Επίλογος

Βάζοντας τον τελικό χρήστη στο επίκεντρο, σημαίνει ότι ποιοτικές πληροφορίες και υπηρεσίες είναι προσβάσιμες, ισχύουσες και ακριβείς οποιαδήποτε στιγμή εκείνος τις χρειάζεται. Η οριζόντια εφαρμογή των αρχών της Σχεδίασης για Όλους έχει τα εχέγγυα να αποτελέσει καταλύτη ανάπτυξης με θετικά μακροοικονομικά αποτελέσματα, εφόσον αποτελέσει οριζόντια πολιτική σε όλα τα επιχειρησιακά προγράμματα, και η εφαρμογή της οποίας ελέγχεται σε κάθε στάδιο από επιχειρησιακή δομή που θα υποστηρίζει όλα τα Υπουργεία και τις δημόσιες υπηρεσίες.

Αναφορές

1. Ευρωπαϊκή πράξη για την προσβασιμότητα: η Επιτροπή χαιρετίζει τη συμφωνία των κρατών μελών, αλλά καλεί τις δημόσιες αρχές να αναλάβουν περισσότερες αρμοδιότητες: http://europa.eu/rapid/press-release_STATEMENT-17-5143_el.htm

2. Australian Government: https://www.australia.gov.au/accessibility

3. Equality Act 2010: http://www.legislation.gov.uk/ukpga/2010/15/contents

4. Americans with Disabilities Act (ADA): http://www.ada.gov/

5. Section 508 Amendment to the Rehabilitation Act of 1973: http://www.section508.gov/

6. Η προσβασιμότητα του ελληνικού Διαδικτύου: http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=111599

7. An overview of web accessibility in Greece: a comparative study 2004–2008. In Universal Access in the Information Society, 9 (2), http://link.springer.com/article/10.1007%2Fs10209-009-0166-z

8. Αποτελέσματα ελέγχου συμμόρφωσης της πύλης της Βουλής των Ελλήνων parliament.gr έναντι του WCAG 2.0: http://www.webharmonia.com/pdfs/P-M3.-IBasdekis-WCAG_2.0_Evaluation_report_for_Parliament.gr.pdf

9. GOV.UK: https://www.gov.uk/

10. Access City Award 2017 Winning City: Chester UK: http://www.youtube.com/watch?v=gK-ICVwRnwQ

11. Στην ΕΕ ο αριθμός των ατόμων με αναπηρία ανέρχεται σε 50 εκ.(Eurostat, 2001), τα οποία σε ποσοστό τουλάχιστον 50% ταξιδεύουν και συνοδεύονται από 1,56 άτομο κατά μέσο όρο, ανεβάζοντας τον αριθμό σε περίπου 65 εκ. Εάν σε αυτά συνυπολογισθεί και ο αριθμός των ηλικιωμένων άνω των 65 ετών, που πλέον έχουν τελείως διαφορετικές συνήθειες και τουριστική συμπεριφορά από τις νεότερες γενεές και ο οποίος αναμένεται σχεδόν να διπλασιαστεί μέχρι το 2050, ανεβάζοντας το αντίστοιχο ποσοστό από 20% σε 40% του πληθυσμού, αλλά και των οικογενειών με παιδιά σε καρότσι, οι οποίες οικογένειες τα τελευταία χρόνια έχουν αρχίσει να ταξιδεύουν ολοένα και συχνότερα, ο τελικός αριθμός υπερδιπλασιάζεται και γίνεται ιδιαίτερα ελκυστικός στη βιομηχανία του τουρισμού

12. Towards an accessible information society, COM(2008) 804 final: http://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/PDF/?uri=CELEX:52008SC2916&qid=1422784793917&from=EL