Μπορεί η οριζόντια υιοθέτηση του σχεδιασμού φιλικών προς τον πολίτη υπηρεσιών να βοηθήσει στην πάταξη της φοροδιαφυγής;

Του Δρ. Ιωάννη Μπασδέκη, ερευνητή ηλεκτρονικής προσβασιμότητας, Ινστιτούτο Πληροφορικής - ΙΤΕ

η ηλεκτρονική προσβασιμότητα αφορά όλους

Κατά καιρούς η κάθε κυβέρνηση εξαγγέλλει διάφορα μέτρα κατά της φοροδιαφυγής. Θεμελιώδης λίθος για το θεωρητικό οικοδόμημα – ή περισσότερο αφήγημα – είναι η καθιέρωση της κάρτας συναλλαγών, η επέκταση των διαχειριζόμενων από τράπεζες ηλεκτρονικών συναλλαγών, τα ηλεκτρονικά τιμολόγια και άλλες ιδέες που από μόνες τους δεν έχουν καμία πιθανότητα επιτυχίας. Φυσικά οι επιτόπιοι έλεγχοι δρουν εκφοβιστικά, στη σημερινή εποχή όμως που υπάρχουν δυνατότητες για μεταφορά χρημάτων εν ριπή οφθαλμού (VISA, bitcoin, western digital, κάρτες φαγητού, κ.α.) είναι φυσικά αδύνατο να ελέγχονται επιτόπια όλες οι περιπτώσεις. Σημειωτέον ότι ούτε στις ΗΠΑ, στην κορυφαία ίσως χώρα αναφορικά με τις διαδικασίες ελέγχου φοροδιαφυγής και μαύρου χρήματος (που βεβαίως και εκεί υπάρχει το φαινόμενο), οι έλεγχοι της οικονομικής αστυνομίας (του γνωστού στους περισσότερους από τις χολιγουντιανές ταινίες IRS) γίνονται κυρίως με ανάλυση των ψηφιακών δεδομένων και ιχνών. Γιατί τέτοιες προσπάθειες που σχεδιάζονται μεμονωμένα δεν έχουν ελπίδες να επιτύχουν;

Τα “μη”-γνωστά προβλήματα

1. Η διαχείριση πολλών μητρώων

Στην Κόστα Ρίκα όταν ένα παιδί γεννιέται του δίνεται ένας ψηφιακός αύξοντας αριθμός (ID) και με αυτόν τον τρόπο γίνεται η ταυτοποίηση ενός πολίτη. Στις ΗΠΑ οι πολίτες λαμβάνουν το γνωστό social security number και βάσει αυτού λειτουργούν όλα τα υπόλοιπα μητρώα δημόσια ή ιδιωτικά. Στην Ελλάδα αντιθέτως, έχοντας κληρονομήσει διάφορα μητρώα από το παρελθόν (στην εποχή που δημιουργήθηκαν είχε σκοπό η ύπαρξή τους), δυστυχώς δημιουργούμε ακόμα περισσότερα. Κάθε μητρώο στο Δημοτολόγιο, στο Ληξιαρχείο, στη Στρατολογία, στο Υπ. Προστασίας του Πολίτη (Αστυνομική ταυτότητα, Διαβατήριο), στο Υπ. Δικαιοσύνης (ποινικό μητρώο), στο Υπ. Οικονομικών (ΑΦΜ), στο Υπ. Υγείας (ΑΜΚΑ), στο Υπ. Εσωτερικών (ΕΡΜΗΣ), και άλλα (ΑΣΕΠ, Δήμοι κ.α.) στοιχίζει αρκετά εκατομμύρια ευρώ στον φορολογούμενο και χιλιάδες εργατοώρες στελεχών του δημοσίου. Σημειωτέον ότι για έργο της ψηφιοποίησης των Ληξιαρχείων της χώρας δαπανήθηκαν ύψους 18 εκατ. ευρώ από κονδύλια του ΕΣΠΑ, ο ΕΡΜΗΣ στοίχισε μερικές εκατοντάδες εκατομμύρια και βρίσκει τεράστια απροθυμία να χρησιμοποιηθεί οριζόντια.

Το πρόβλημα δεν είναι αυτό καθεαυτό η ύπαρξη των μητρών, που δαπανά πολλούς πόρους, αλλά το πώς αυτά τα μητρώα αλληλεπιδρούν μεταξύ τους. Ενώ λοιπόν θα έπρεπε να υπάρχει ένας αριθμός (αντί του 666 ας χρησιμοποιηθεί ενδεικτικά το 000 μιας και έχουμε βουλιάξει σε όλα) μέσω του οποίου να γίνεται η διασύνδεση όλων, αυτή γίνεται με μεθόδους που μπορούν να προκαλέσουν σφάλμα ταυτοποίησης. Σε αυτό το πλαίσιο αρκετές φορές έχει εξαγγελθεί το έργο του Μητρώου Πολιτών που θεωρητικά ενοποιεί όλα αυτά τα μητρώα, πλην όμως στην περίπτωσή μας δεν χρειάζεται ενοποίηση μητρών παρά απαλοιφή των περισσοτέρων και χρήση ενός.

2. Η έλλειψη διαλειτουργικότητας

Με απλά λόγια διαλειτουργικότητα είναι να μπορεί ένα πληροφοριακό σύστημα να λαμβάνει αυτόματα ψηφιακά δεδομένα από ένα άλλο, χωρίς κάποιος άνθρωπος να κάνει μία ενέργεια (π.χ., πληκτρολόγηση) ή να μεσολαβεί με έμμεσο τρόπο. Δηλαδή ιδανικά όταν ένας πολίτης αποδημεί στα αστέρια και ένας ιατρός πιστοποιεί με ψηφιακό τρόπο τον θάνατο, να ενημερώνεται αυτόματα κάθε Μητρώο: Ο φορέας συνταξιοδότησης για να παύσει αυτόματα την καταβολή σύνταξης και να μην βρίσκονται οι «έξυπνοι» να την εισπράττουν και για να ενεργοποιήσει αυτόματα την καταβολή της σε άλλους δικαιούχους (σύζυγο, τέκνα). Τα συστήματα που διαχειρίζονται την αστυνομική ταυτότητα και διαβατήριο ώστε αυτά να μην μπορούν να «αξιοποιηθούν» από τρίτους για τη «αλλαγή προσώπου». Η ΓΓΠΣ ώστε να παγώσει το ΑΦΜ και να μην μπορεί να γίνει εικονική συναλλαγή και ξαφνικά στον θανόντα να αποδοθεί ποσό από την λίστα Λαγκάρντ. Οι τράπεζες ώστε να παγώσουν τα τραπεζικά στοιχεία και ένα σωρό άλλες ενέργειες.

Στη χώρα μας δυστυχώς οι διαδικασίες στο δημόσιο και αλλού έχουν σχεδιαστεί με τέτοιο τρόπο ώστε όχι απλώς να μην επιτρέπουν τη διαλειτουργικότητα για τεχνικούς λόγους, αλλά και να την αποτρέπουν. Καμία δημόσια υπηρεσία δεν επιτρέπει σε άλλη να κάνει χρήση των δεδομένων της, ακόμα και στα πλέον απλά θέματα. Κάποιες εξαιρέσεις υπηρεσιών που προσφέρονται μέσω της πύλης του ΕΡΜΗ υπάρχουν για να επιβεβαιώνουν τον κανόνα και χρειάστηκαν υπουργικές – ευγενικές και μη - παρεμβάσεις. Μάλιστα ορισμένες από αυτές υλοποιούνται στην πράξη με εκτύπωση εγγράφων και μεταφορά τους μέσω currier (ναι του νέου με το μηχανάκι). Ως αποτέλεσμα σε κάθε έργο πληροφορικής που προϋπολογίζονται από 100 έως 300 χιλ ευρώ για αυτές τις συζεύξεις πληροφοριακών συστημάτων, αυτές τελικά δεν μπορούν να υλοποιηθούν διότι δεν υπάρχει σχετική νομοθεσία, ή και όταν υπάρχει τα συστήματα είναι τόσο παρωχημένα τεχνολογικά που τεχνικά είναι σχεδόν αδύνατη η διασύνδεσή τους, ενώ τυχόν υπάλληλοι που θελήσουν να βοηθήσουν στη διασυνδεσιμότητα κινδυνεύουν να συνδεθούν οι ίδιοι με ... τη διαθεσιμότητα! Φυσικά τα έργα πληροφορικής παραλαμβάνονται με όλη την αναγκαία τυπολατρεία χωρίς κανένα έλεγχο προδιαγραφών και απόδοση ευθυνών διότι πολύ απλά κανένας φορέας δεν είναι υπεύθυνος στην Ελλάδα για έλεγχο!

3. Τα κλειδωμένα συστήματα

Στο Β ΚΠΣ, στο Γ ΚΠΣ και στο ΕΣΠΑ δαπανήθηκαν περί των 5 δις ευρώ για έργα πληροφορικής. Το εάν έχουμε ψηφιακές υπηρεσίες για τον πολίτη μπορεί εύκολα κάποιος να το διαπιστώσει συγκρίνοντας τις όποιες θεωρητικά προσφέρονται με εκείνες που προσφέρονται στον πολίτη της Αγγλίας (https://www.gov.uk/), ή για να μην συγκρινόμαστε και απογοητευόμαστε με πλήρως ανεπτυγμένα κράτη με κουλτούρα αιώνων, ας δούμε την κάρτα του Πολίτη στην Εσθονία και το Εθνικό Σύστημα Ταυτοτήτων (National ID Card System). Η πλειοψηφία των πόρων αυτών στη χώρα μας δαπανήθηκε για αγορά μηχανημάτων και έτοιμων εφαρμογών που γίνονταν με προμήθεια από το εξωτερικό. Αυτό διότι με τη «διαμεσολάβηση» μίας ελληνικής εταιρίας αυτή ελάμβανε ένα σημαντικό κέρδος ως ενδιάμεσος. Ήταν η εποχή όπου ελληνικές εταιρίες έκαναν μεγάλους τζίρους από την προμήθεια και εγκατάσταση πληροφοριακών συστημάτων, την ίδια όμως ώρα που στο δημόσιο οι υπάλληλοι χρησιμοποιούσαν με τα βίας το Microsoft word ή το καρμπόν και μάλιστα χωρίς έτοιμα πρότυπα (σημ.: τα πρότυπα εγγράφου που εφαρμόζονται στον Ελληνικό Στρατό υπάρχουν σε πάγιες διαταγές εδώ και μισό αιώνα, πλην όμως με την "εισαγωγή της πληροφορικής" αυτά καταργηθήκαν σιωπηρά). Τα έργα πληροφορικής σχεδιάζονταν στο πόδι, με προδιαγραφές που φωτογράφιζαν συγκεκριμένα προϊόντα ή έστω είδη. Ως αποτέλεσμα το σημαντικότερο μέρος του προϋπολογισμού ενός έργου πληροφορικής πήγαινε σε προμήθεια συγκεκριμένων έτοιμων λογισμικών τα οποία αγοράζονταν ως άδειες, ενώ επιπλέον κέρδος για την εταιρεία προέκυπτε στο μέλλον με την κάθε επαναγορά της επόμενης έκδοσης του λογισμικού.

Την ίδια ώρα μικρές – σε αριθμό εργαζομένων – ελληνικές εταιρίες πληροφορικής, με εξαιρετικές ιδέες και υψηλό τεχνικό background, είτε δεν μπορούσαν να διεκδικήσουν τα έργα πληροφορικής λόγω των μεγάλων εγγυητικών που θα έπρεπε να εκδώσουν, είτε προτιμούσαν να δρουν ως υπεργολάβοι δημιουργώντας πληροφοριακά συστήματα με χαμηλό κόστος. Δεν μπορούσαν άλλωστε να δράσουν διαφορετικά και να έχουν έστω και ένα μικρό μερίδιο στην πίτα των χρηματοδοτήσεων διότι η παραγωγή νέων ψηφιακών υπηρεσιών δεν αποτελούσε εθνική στρατηγική επιλογή. Αντιθέτως στρατηγική επιλογή αποτέλεσε η 99,99% διαθεσιμότητα λειτουργίας ενός εξυπηρετητή (προδιαγραφές του στρατού των ΗΠΑ δηλαδή) για κάθε ιστοχώρο και μάλιστα στατικό, με επακόλουθο την προμήθεια ολόκληρων ψυγείων για μία διαδικτυακή πύλη ενός δήμου. Με τον τρόπο αυτό η μερίδα του λέοντος πήγαινε μέσω των μεγάλων εταιρειών στα έτοιμα συστήματα των ξένων εταιρειών, τα οποία παρεμπιπτόντως δεν διαλειτουργούσαν μεταξύ τους ή και όταν επέτρεπαν αυτή τη «μετά βασάνων διαλειτουργικότητα» («Υπάρχουν πράγματα γνωστά και πράγματα άγνωστα και ανάμεσά τους υπάρχουν πόρτες» έλεγε ο Jim Morrison) την χρέωναν με τιμές χειρουργείου ανοικτής καρδιάς. Και το κερασάκι είναι οι υπηρεσίες συντήρησης του λογισμικού ή αντικατάστασης αυτού του έτοιμου εξοπλισμού, οι οποίες είναι κλειδωμένες εις το άπειρον. Στο ΙΚΑ για παράδειγμα υπάρχει ένα τέτοιου είδους πληροφοριακό σύστημα το οποίο κατασκευάζεται από τη δεκαετία του ‘90, και η συντήρησή του κοστίζει αρκετά εκατομμύρια ετησίως. Εν κατακλείδι τα συστήματα όχι μόνο δεν απέδωσαν καθώς ποτέ δεν ενσωματώθηκαν ουσιαστικά στον πυρήνα της διεκπεραίωσης των διαδικασιών παρά δρουν στην καλύτερη υποβοηθητικά, αλλά καλούμαστε και ως φορολογούμενοι να τα επαναγοράζουμε διότι ως κλειδωμένα το δημόσιο δεν έχει δυνατότητα δωρεάν επέκτασής τους, ταυτόχρονα με τα πολλά σε αριθμό κέντρα δεδομένων που εν έτη 2015 εξακολουθούμε να συντηρούμε.

4. Παντελής έλλειψη σχεδιασμού για την επόμενη ημέρα

Σε αυτή τη φρενίτιδα αγοράς - προμήθειας συστημάτων από ξένες εταιρείες, μιας και είχαμε «δωρεάν» χρήματα πληροφορικής, κάθε έργο σχεδιάζονταν χωρίς αρχή μέση και τέλος, χωρίς να λαμβάνεται υπόψη του ποιος θα το διαχειρίζεται όταν αυτό θα παραδοθεί και το πως θα διαλειτουργεί με υπάρχοντα ή με υπό υλοποίηση πληροφορικά συστήματα. Παράλληλα, ο ανθρώπινος παράγοντας δεν έπαιζε κανένα ρόλο καθώς το κάθε σύστημα παραδίδονταν χωρίς καμία εκπαίδευση των υπαλλήλων του δημοσίου που από το word και τις μαύρες οθόνες του DOS τους ζητείτο την επόμενη ημέρα να λειτουργήσουν εισαγόμενες εφαρμογές με άπειρη λειτουργικότητα, εντελώς ακατάλληλη για τις υπηρεσιακές ανάγκες. Υπήρχε η ψευδαίσθηση (ή μάλλον η περιορισμένη γνώση) ότι η μετάβαση στην ψηφιακή εποχή είναι απλά η αντικατάσταση της γραφομηχανής με τον ταχύτερο υπολογιστή, χωρίς να έχει γίνει καμία προεργασία για την απλούστευση των διαδικασιών. Για ποιο λόγο άραγε ένας φορολογούμενος θα πρέπει στο taxisnet να βλέπει όλα τα στοιχεία της εκτυπωμένης δήλωσης, ή να συμπληρώνει κάθε φορά τα προσωπικά του στοιχεία; Διότι κανένας δεν σκέφτηκε ότι το 80% των φορολογουμένων συμπληρώνει το περισσότερο 5 στοιχεία στη φορολογική του δήλωση, με τα περισσότερα εκ των οποίων να είναι ήδη γνωστά και επομένως απλά δεν χρειάζεται όλη αυτή η δυσκολία. Ή μήπως τελικά χρειάζεται ώστε αυτός να αναγκάζεται να πηγαίνει σε λογιστή και αντί να ασχολείται με την ουσία των φορολογικών θεμάτων να χάνεται χρόνος στην … πληκτρολόγηση και αποστολή;

5. Καμία φιλικότητα προς τον τελικό χρήστη

Τα αναφερθέντα είναι μερικά μόνο από τα σοβαρά προβλήματα που καθιστούν δυσλειτουργικές όλες τις ψηφιακές υπηρεσίες του δημοσίου. Σε τελική ανάλυση στον ψηφιακό κόσμο είναι οικονομικά προτιμότερο να ξεφορτωθείς όλα – χωρίς εξαιρέσεις – τα υπάρχοντα πληροφοριακά συστήματα παρά να επιδιορθώνεις αεναώς τον πύργο της Βαβέλ. Το πλέον σημαντικό όμως οριζόντιο πρόβλημα, η επίλυση του οποίου απαιτεί αλλαγή φιλοσοφίας και όχι μόνο, είναι ο σχεδιασμός και η προσφορά φιλικών προς τον πολίτη υπηρεσιών. Όλα ανεξαιρέτως τα συστήματα, και ακόμα βαθύτερα οι διαδικασίες που αυτά αποτυπώνουν, σχεδιάζονται ώστε να βελτιστοποιήσουν την απόδοση της ίδιας της διαδικασίας και όχι την απόδοση του ανθρώπου που τα χρησιμοποιεί. Ως ισοδύναμο παράδειγμα από τον πραγματικό κόσμο, μέχρι την ύπαρξη των ΚΕΠ ο πολίτης για να διεκπεραιώσει μία αίτηση έπαιρνε ανά χείρας το φάκελο με όλα τα έγγραφα και περιφέρονταν από υπηρεσία σε υπηρεσία για υπογραφές και νέα προαπαιτούμενα (ενίοτε και οικονομικής φύσης). Με την είσοδο των ΚΕΠ στο παιχνίδι – το πρώτο ιδρύθηκε εν μέσω καλοκαιρινής ραστώνης εξαιτίας της επιμονής του κ. Μπένου - μπορεί μεν ο πολίτης να υποβάλλει τον φάκελό του σε ένα μέρος, η διαδικασία όμως που υλοποιεί την αίτηση ουσιαστικά δεν έχει αλλάξει καθόλου. Ως αποτέλεσμα ο χρόνος επεξεργασίας της εξαρτάται από διάφορους παράγοντες όπως τύχη, καιρός, ταχύτητας του ταχυμεταφορεα, αδειών προσωπικού που θα τους χρεωθεί το συγκεκριμένο ζήτημα και πολλών άλλων. Βελτιώθηκε η διαδικασία μεν, δεν βελτιώθηκε όμως η απόδοση προς τον πολίτη.

Πέρα από την διεκπεραίωση, σε αυτό το Γολγοθά της γραφειοκρατίας ο πολίτης συχνά καλείται να συμπληρώσει – ψηφιακά ή χειρόγραφα – το ονοματεπώνυμό του (με κεφαλαία ή μικρά ανά περίπτωση) σε κάθε έναρξη διαδικασίας. Με άλλο όνομα χρήστη και συνθηματικό ανά ψηφιακή υπηρεσία, με άλλο τρόπο συμπλήρωσης, με χρήση διαφορετικού μενού επιλογών, με άλλο τρόπο διαχείρισης, με άλλες διαστάσεις οθονών μιας και πλέον οι περισσότεροι λειτουργούμε με 2 ή και περισσότερους τύπους. Σε πλήρως διαφορετικά λοιπόν συστήματα, που το καθένα έχει τις δικές τους ιδιαιτερότητες όσον αφορά την αλληλεπίδραση μαζί του, εμπόδια που δεν προβληματίζουν μόνο τους χρήστες που κάνουν ενίοτε χρήση (πολίτης) αλλά και εκείνους που καλούνται καθημερινά να τα χρησιμοποιούν (υπάλληλο διεκπεραίωσης).

Και καλά όταν είσαι νέος-α, παίζεις στα δάκτυλα όλες τις ρυθμίσεις του κινητού σου τηλεφώνου, θα μπορέσεις στο τέλος να βγάλεις άκρη και να έχεις την υπομονή να χρησιμοποιήσεις ταυτόχρονα 4-5 ψηφιακές υπηρεσίες. Τι γίνεται όμως στην περίπτωση ενός πολίτη με περιορισμένες γνώσεις στη χρήση υπολογιστή; Ή όταν είσαι συνταξιούχος και καλείσαι να υποβάλεις φορολογική δήλωση ενώ δεν θα έπρεπε καν να μπεις σε κάποιο σύστημα ή απλά να έπρεπε να πατήσεις ένα κουμπί (υποβολή); Ή όταν έχεις δυσχρωματοψία και το taxisnet σου αναγράφει με κόκκινα γράμματα σε πορτοκαλί φόντο «πρόσεξε εδώ»; Ή όταν θέλεις να συμπληρώσεις μία αίτηση για επίδομα τυφλότητας εάν είσαι τυφλός; Αυτό το ζήτημα διαχρονικά λόγω άγνοιας, ωχαδελφισμού, σκοπιμοτήτων και άλλων παραγόντων δεν λαμβάνεται καθόλου υπόψη.

Η οριζόντια υιοθέτηση ποιοτικών προδιαγραφών όπως οι αρχές της Σχεδίασης για Όλους προς όφελος του τελικού χρήστη στον οποίο περιλαμβάνεται ο πολίτης με αναπηρία, ο ηλικιωμένος, ο έχων λίγη εμπειρία σε χρήση η/υ και γενικότερα όλοι μας, πέρα από τα εμφανή οφέλη στην ταχύτερη διευθέτηση που αποτελεί ακαταμάχητο επιχείρημα και ως ευρωπαϊκή κατεύθυνση, μπορεί να ενισχύσει την εγχώρια επιχειρηματικότητα των ελληνικών μικρομεσαίων εταιρειών πληροφορικής! Πως; μέσω της εκ του μηδενός ανάπτυξης ψηφιακών υπηρεσιών. Αυτό διότι ο κύκλος ζωής των προϊόντων πληροφορικής είναι μικρός και η εισαγωγή νέων τεχνικών προδιαγραφών αποτελεί ανασχετικό παράγοντα για την εισαγωγή-προμήθεια έτοιμου (παλαιότερων προδιαγραφών) εξωχώριου λογισμικού.

Συμβάλει στη μείωση του κόστους. Για ποιο λόγο; Τα αυτοκίνητα μπορεί μεν να έχουν διαφορετικά λειτουργικά χαρακτηριστικά, όμως όσον αφορά την αλληλεπίδρασή τους με τον τελικό χρήση – τον οδηγό – δεν διαφοροποιούν παρά στο ελάχιστο τα βασικά χαρακτηριστικά τους. Μπορεί να υπάρχουν τιμόνια τύπου joystick F16 στην πλειοψηφία όμως των περιπτώσεων τα αυτοκίνητα έχουν τιμόνι, μοχλό ταχυτήτων με παραδοσιακή διάταξη, πεντάλ που πλην της φόρμουλα 1 (F1) λειτουργούν το ίδιο, καθώς και άλλα βασικά χαρακτηριστικά που παρά την όποια τεχνολογική πρόοδο δύσκολα τροποποιούνται. Αυτό είναι συνειδητή σχεδιαστική επιλογή προς όφελος του τελικού χρήστη, η οποία όμως επιτυγχάνει οικονομία κλίμακας. Για τον ίδιο ακριβώς λόγο μία φιλική διεπαφή προς όλες τις υπηρεσίες του Δημοσίου και του ευρύτερου δημοσίου, όσο και εάν κόστιζε η κατασκευή της, θα απέφερε σημαντική μείωση στη συντήρηση ετερογενών – και ενίοτε δύσχρηστών – συστημάτων.

Συνεπακόλουθο αυτής της οριζόντιας επιλογής είναι η εκ σχεδιασμού διαλειτουργικότητα. Κατ’ αναλογία με το παράδειγμα του «αυτοκινήτου» (πληροφοριακά συστήματα), διάφορες ελληνικές εταιρείες θα μπορούσαν να παράγουν διαφορετικά εξαρτήματα – με κοινές προδιαγραφές – ώστε αυτά να εφαρμόζουν μεταξύ τους, και εφόσον κρίνεται αναγκαίο να αντικαθίστανται χωρίς όμως να πετάμε το αυτοκίνητο! Μάλιστα σε αυτή την πορεία θα αποδειχθεί ότι δεν χρειαζόμαστε τόσα «αυτοκίνητα» (εξοπλισμός), παρά περισσότερους οδηγούς (στελέχη του Δημοσίου) που εκτός από την παραδοσιακή οδήγηση θα εκπαιδευτούν να τα οδηγούν σε κακοτράχαλους δρόμους (βλέπε καινοτόμους εμμέσους ελέγχους φοροδιαφυγής). Παράλληλα όμως χρειαζόμαστε και τους ομαλούς δρόμους (ηλεκτρονικές υπηρεσίες), οι οποίοι κατασκευάζονται με σωστές προδιαγραφές ώστε να μην θέλουν συνεχώς συντήρηση και να χαλούν σε κάθε κακοκαιρία. Οι διαδικασίες του δημοσίου θα πρέπει να απλουστευτούν ώστε στον οδηγό να είναι μία όσο το δυνατό μικρότερη ευθεία.

Τέλος – για την ώρα – επειδή τα αυτοκίνητα θα μειωθούν, θα χρειάζονται και λιγότεροι χώροι στάθμευσης (κέντρα δεδομένων). Η εικόνα της κάθε διεύθυνσης του Δημοσίου που έχει το δικό της κέντρο δεδομένων που συνήθως είναι αναξιοποίητο πρέπει να αποτελέσει παρελθόν. Δημόσια κέντρα, με δημόσια δεδομένα προς έλεγχο όλων είναι συνιστώσα της διαφάνειας, εάν όντως την επιζητούμε.